Limburg wordt vaak geassocieerd met onthaasting in bossen, parken, straten en pleinen. In diezelfde open ruimte zien we de laatste jaren ook een toenemend aantal beeldende kunstwerken. Die positionering is niet toevallig. Kunstwerken laten voorbijgangers anders kijken naar de omgeving waarin ze geïntegreerd wor- den. Ze hebben de kracht om de vaak onzichtbare verhalen in de open ruimte aan de oppervlakte te brengen en te becommentariëren. Op die manier ontstaat er een dialoog tussen kunst en omgeving. In dit artikel lichten we enkele projecten en beeldende kunstwerken in de open ruimte van Limburg toe. Starten doen we met het project ‘Kunst aan de Maas’ dat dit jaar van start ging.

Kunst aan de Maas is een initiatief van Z33 en Regionaal Landschap Kempen & Maasland. In samenwerking met tal van actoren die actief zijn in de Maasvallei, zorgen zij in de loop van 2022-2024 voor de integratie van vijf nieuwe kunstwerken in de gemeenten Dilsen-Stokkem, Kinrooi, Lanaken, Maaseik en Maasmechelen. De ambitie van het project is zichtbaar maken hoe mens en natuur het landschap vormen in de Maasvallei; een actueel thema, want de dorpen langs de oevers van de Maas kampten reeds meerdere keren met overstromingen. Na jaren de Maas in te dijken, heerst nu het besef dat de Maas meer ruimte nodig heeft. Grootschalige grindafgravingen beogen dat de Maas bij hoogwater meer ruimte kan innemen zonder dat de dorpen overstromen. Hierdoor ontstaat er in deze gebieden ook nieuwe riviernatuur. Rivierdynamiek, grensvervaging, grindindustrie en locatie-specifieke fenomenen vormen dan ook de vier thema’s waarrond de kunstenaars zullen werken en die ervoor zullen zorgen dat de kunstwerken sterk verbonden zijn met de omgeving.

In afwachting van de vijf permanente kunstwerken, werden de afgelopen maanden reeds enkele tijdelijke installaties voorzien. Olivier Goethals verwerkte beelden van de Maas in collages op vier billboards die hij langs de Rijksweg plaatste, een drukke steenweg die de Maasvallei flankeert. Benjamin Verdonck presenteerde met de reeks Smeermaas-Kessenich in verschillende kapellen en in de Museumkerk van Oud-Rekem alledaagse voorwerpen die hij al wandelend door de Maasvallei had verzameld, zoals stenen, zaden, plastic verpakkingen en verloren sieraden. In bedevaartsoord Heppeneert, waar de Maas in 2021 over de dijk dreigde te stromen, maakte Maarten Inghels met Maaszand het woord-beeld Save Our Souls (SOS). Voor Inghels is het een zinloze noodkreet in tijden van toenemende overstromingen en zomerse droogtes. Met de keuze voor Maaszand, waardoor het kunstwerk zelf kan overstromen of wegspoelen, benadrukt Inghels de kwetsbaarheid van de mens voor de immense kracht van het water. Het vijfentwintig meter lange beeld is nog tot en met 21 januari 2023 te bezichtigen.

Op 9 oktober werd met Tree of Life van de Amerikaanse kunstenaar Mark Dion in Herbricht (Lanaken) het eerste van de vijf permanente kunstwerken ingehuldigd. Dion is internationaal bekend voor zijn werk waarin hij kritisch kijkt naar ecologische vraagstukken en de menselijke perceptie van de natuur. In de afgelopen drie decennia realiseerde hij in onder andere de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen en Nederland tal van kunstwerken in de openbare ruimte. Met Tree of Life, een levensboom van zes meter hoog met zestien beelden van dieren, schenkt Dion nieuw leven aan de symbolische plek die Herbricht is. Ooit was hier een zee, daarna een ijsvlakte en nu ligt het gehucht in het winterbed van de Maas, die steeds meer haar plaats opeist en waardoor er steeds meer bewoners vertrekken. Met de veranderingen doorheen de tijd verdwenen er planten, dieren en insecten op deze plek, maar kwamen er ook nieuwe soorten bij. De levensboom van Dion laat zich lezen als een reis door het verleden, het heden en de toekomst van de Maasvallei, waarbij de kracht van de natuur centraal staat. Het beeld van de mosasaurus (maashagedis) katapulteert de bezoeker 75 miljoen jaren terug in de tijd, toen er hier dinosaurussen leefden. Ook de wolharige mammoet leefde hier in het verleden. Daarnaast bevat de levensboom ook beelden van dieren die nu in de Maasvallei leven, zoals de bever, de groene kikker, de blauwe reiger, de visarend en het klein vliegend hert. De bok met de zilveren kelk verwijst dan weer naar de 18de-eeuwse legende van de bokkenrijders, een plaatselijke roversbende.

BORGLOON

Met Kunst aan de Maas is Z33 niet aan zijn proefstuk toe. In 2011 lanceerde Z33 met PIT een project om kunst in de open ruimte van Borgloon-Heers te integreren. Dat project leverde een aantal prachtige kunstwerken op die vandaag nog steeds te bezoeken zijn. Een goed voorbeeld is Memento van Wesley Meuris, een kunstwerk van vijf meter hoog en tien meer breed dat in 2013 achteraan op de centrale begraafplaats van Borgloon werd geïnstalleerd. De zuivere, wit stalen, ronde vorm van de installatie contrasteert met de lineaire patronen van de begraafplaats. Twee subtiele openingen nodigen de bezoeker uit om het werk binnen te stappen. Tegelijk open en gesloten laat het kunstwerk zich beleven als een ruimte voor afzondering, bezinning en reflectie. Verschillende elementen versterken de uitnodiging om de reële wereld achter zich te laten. Zo zorgt de cilinder- vorm voor een desoriënterende akoestiek. Wie in het monument staat, kan de geluiden die van buiten doordringen onmogelijk plaatsen. Daarnaast bracht Meuris aan de binnenzijde van het werk een visueel patroon aan van zwevende stalen plaatjes die van de basiswand loskomen. Gemaakt uit hoogglanzend materiaal contrasteren deze plaatjes met de mat witte basiswand, waardoor een interessant spel met schaduwen en reflectie ontstaat. In hun vorm verwijzen ze naar naambordjes, als metafoor voor de vele individuele overledenen.

Het klooster van Colen in Kerniel, dat in 2020 haar deuren sloot, is een andere plaats in Borgloon die zich uitstekend leent tot interactie met beeldende kunst. Zo is er vlakbij het klooster Untitled #158 van de Schotse kunstenaar Aeneas Wilder, een kunstwerk dat in 2012 eveneens in het PIT-project werd opgenomen. Het betreft een ronde houten constructie die een 360°-uitzicht geeft over de omgeving. Het betreden van het kunstwerk is een ervaring die doet denken aan rondwandelen in een klooster. Volgens Wilder functioneert zijn werk als een lens waardoor de bezoeker zijn gedachten en emoties kan focussen met het landschap van Kerniel als achtergrond.

Een van de absolute blikvangers van het PIT-project
in Borgloon is Reading between the lines (2011), beter bekend als de ‘doorkijkkerk’, van het Belgische architec- tenduo Gijs Van Vaerenbergh (Pieterjan Gijs en Arnout Van Vaerenbergh). Reading between the Lines is 10 meter hoog en bestaat uit 100 op elkaar gestapelde lagen staalplaat in de vorm van een Loons kerkje. De speciale constructiewijze zorgt ervoor dat het landschap altijd zichtbaar blijft doorheen de kerk, zowel van op afstand als van dichtbij. De kerk is hierdoor wel aanwezig, maar ook afwezig in het landschap. In 2015 ontwierp hetzelfde duo, ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van C-mine in Genk, Labyrint: een stalen installatie in de vorm van een doolhof die de bezoekers de omgeving op een andere manier doet beleven.

HASSELT

Ook in de andere centrumstad van Limburg, Hasselt, zijn heel wat kunstwerken in de open ruimte te bewonderen. Sinds kort staat er met Tree een tijdelijk kunstwerk van Fred Eerdekens op het grasperk aan de parkeerlus voor CCHA en het stadspark. Tree werd naar aanleiding van Kunstennacht 2022 al even tentoongesteld in de Japanse Tuin en werd nu voor enkele maanden verhuisd ter aankondiging van de uitbreiding van het stadspark in 2023. Typisch voor het werk van Eerdekens is dat je als toeschouwer zelf rond het kunstwerk moet draaien in een poging om het te begrijpen. Wie uiteindelijk het woord ‘tree’ leest, begrijpt dat de betekenis van dat woord niet alleen in het woord zelf vervat ligt, maar ook in de omgeving. En dat er dus pas echt sprake zal zijn van ‘trees’, wanneer het kunstwerk volgend jaar plaats maakt voor echte bomen. Eerdekens is trouwens ook gekend voor zijn werk Twijfelgrens (2011) in Borgloon, eveneens onderdeel van het PIT-project.

TONGEREN

In Tongeren zorgt het kunstproject De 9de Maand al jaren voor de integratie van beeldende kunst in de open ruimte. Ieder even jaartal wordt het publieke kunstpatrimonium verrijkt met een hedendaagse aankoop. In de Tongerse openbare ruimte zijn daardoor nu reeds kunstwerken te zien van Hans Op de Beeck, Liliane Vertessen, Michelangelo Pistoletto, Nadia Naveau, Nick Ervinck en Renato Nicolodi. In december 2022 zal daar een nieuw kunstwerk van Els Dietvorst aan toegevoegd worden.

PELT

Het Klankenbos in Pelt is vooral bekend voor de unieke klankkunstwerken die de bezoeker uitdagen om op een bewuste manier met geluid en stilte om te gaan. Sinds 2020 heeft het Klankenbos met Impact ook een installatie van Nick Steur. Steur raakte geïnspireerd om dit kunstwerk te maken door getuige te zijn van een meteoor in de woestijn. Hij begon een onderzoek
naar de impact van een inslag: een appel die uit een boom valt, de meteoor die de dinosauriërs deed uitsterven, een pandemie; gebeurtenissen die niet te voorzien zijn. Met het (letterlijke) loslaten van een enorme steen tracht Steur de aandacht te richten op dit onvermijdelijk onverwachte, dat mensen achterlaat met een indruk. Zowel de voorbereiding van de inslag, het vallen van de steen, als de steen die permanent blijft liggen, zijn deel van het werk. Zoals de steen een impact heeft (gemaakt) op deze plek, zo maakt de plek ook een impact op de steen… Tien jaar lang zal de steen tweewekelijks gefotografeerd worden om deze impact te volgen.